आगलागी नियन्त्रणमा सबै लागौं

आगलागी मानव सभ्यताको सुरुदेखि नै एक गम्भीर समस्या रहँदै आएको छ । प्राकृतिक कारणहरू जस्तै चट्याङ, सुख्खा मौसम, वा मानवीय लापरबाहीका कारण आगलागी हुने गर्दछ । नेपालमा पनि प्रत्येक वर्ष आगलागीका घटनाहरूले ठूलो जनधनको क्षति पुर्औ याउँदै आएको छ । विशेष गरी, गर्मी मौसम र सुख्खा समयमा ग्रामीण तथा शहरी क्षेत्रहरूमा आगलागीको जोखिम अत्यधिक बढ्दछ ।
नेपालमा हरेक वर्ष आगलागीका घटनाहरू व्यापक रूपमा हुने गरेका छन् । विशेषगरी चैतदेखि जेठ महिनासम्म, जब हावाहुरी चल्ने र वातावरण सुख्खा हुने समय हुन्छ, तब आगलागीका घटनाहरूको संख्या निकै बढ्ने गर्दछ । ग्रामीण क्षेत्रमा परम्परागत चुल्होको प्रयोग, अनियन्त्रित वन डढेलो, असावधानीपूर्वक फोहोर जलाउने बानी, तथा आधुनिक विद्युतीय उपकरणहरूको असावधानीपूर्ण प्रयोगले आगलागीको जोखिम अझ बढाएको छ ।

आगलागीका प्रमुख कारणहरू
१. विद्युत् सर्ट सर्किटः असुरक्षित विद्युतीय जडान, जीर्ण तारहरू र अत्यधिक भारका कारण आगलागी हुने प्रमुख कारणमध्ये एक हो । धेरैजसो घर तथा औद्योगिक क्षेत्रमा विद्युत् तारको उचित जाँच नगर्दा वा ओभरलोडका कारण सर्ट सर्किट भई आगलागी हुने गरेको पाइन्छ ।
२. खुला आगोको प्रयोगः ग्रामीण क्षेत्रमा खाना पकाउने क्रममा लापरबाही वा खुला ठाउँमा आगो बाल्दा आगलागीको सम्भावना हुन्छ । कतिपय अवस्थामा घाँसपात तथा झाडी सफा गर्न आगो बाल्दा त्यो अनियन्त्रित भई ठूलो आगलागीको रूप लिन सक्छ ।
३. वन डढेलोः सुख्खा मौसममा वन क्षेत्रमा आगो लाग्ने सम्भावना धेरै हुन्छ, जसले जङ्गलसँगै मानव बस्तीमा पनि ठूलो असर पार्न सक्छ । नेपालमा वन डढेलोका कारण प्रत्येक वर्ष हजारौं हेक्टर वनस्पति नष्ट हुने गरेको छ ।
४. निषेधित पदार्थको प्रयोगः पेट्रोल, डिजेल, ग्यास सिलिन्डर, पटाका, ज्वलनशील पदार्थको असावधानीपूर्वक प्रयोग गर्दा आगलागी हुन सक्छ । विशेष गरी औद्योगिक क्षेत्रमा यस्तो लापरबाही प्रायः देखिन्छ ।
५. धूम्रपानः जथाभावी फालिएको जलिरहेको चुरोट वा बीडीले आगलागीको जोखिम बढाउँछ । सार्वजनिक स्थान वा सुख्खा स्थानमा चुरोट फाल्दा वन डढेलो तथा घर आगलागीको खतरा निम्तिन सक्छ ।

आगलागी नियन्त्रणका उपायहरू
१. सचेतना र शिक्षाः आगलागी रोकथामका लागि सर्वसाधारणलाई सचेत पार्नु महत्त्वपूर्ण छ । विद्यालय, समुदाय र कार्यालयहरूमा आगलागी नियन्त्रणसम्बन्धी तालिम र अभिमुखीकरण कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ । आगलागीका सम्भावित जोखिमबारे जनचेतना अभिवृद्धि गर्न स्थानीय सरकार, गैरसरकारी संस्था तथा सञ्चार माध्यमहरूले निरन्तर प्रयास गर्नुपर्छ ।
२. उचित पूर्वतयारीः प्रत्येक घरमा आगलागी नियन्त्रणका लागि आगो निभाउने यन्त्र (Fire Extinguisher) अनिवार्य रूपमा राख्नुपर्छ । बिजुलीको तारको नियमित परीक्षण गरी पुराना र जीर्ण तारहरू तुरुन्तै परिवर्तन गर्नुपर्छ । चुरोट वा अन्य ज्वलनशील पदार्थलाई सुरक्षित रूपमा व्यवस्थापन गर्नुपर्छ । घर र कार्यालय वरपरको वातावरणलाई सफा र व्यवस्थित राख्नु आवश्यक छ । उद्योग तथा व्यापारिक प्रतिष्ठानहरूले अनिवार्य रूपमा अग्नि सुरक्षाका उपकरणहरू राख्नुपर्छ ।
३. आपतकालीन सेवाहरूको मजबुतीकरणः प्रत्येक नगरपालिकामा दमकलको व्यवस्था अनिवार्य गरिनुपर्छ । स्थानीय तहले आगलागी नियन्त्रण टोली गठन गरी तालिम प्रदान गर्नुपर्छ । टोल र वडास्तरमा स्वयंसेवी टोली बनाई आगलागी नियन्त्रण तथा उद्धार कार्यमा तालिम दिनु आवश्यक छ । अस्पताल तथा प्राथमिक उपचार केन्द्रहरूमा आगलागीबाट घाइते भएकाहरूको उपचारका लागि विशेष व्यवस्था गरिनुपर्छ ।
४. वन संरक्षण र नियन्त्रण उपायः वन क्षेत्रमा फोहोर जलाउने, खुला आगो बाल्ने कार्य रोक्नुपर्छ । वन गस्ती टोली सक्रिय बनाई नियमित निगरानी गर्नुपर्छ । सुख्खा मौसममा वन क्षेत्रमा आगो निभाउने उपकरणको तयारी गर्नुपर्छ । स्थानीय समुदायलाई वन डढेलो नियन्त्रणको उपायहरू सिकाउनुपर्छ । वन मन्त्रालय तथा सम्बन्धित तहहरूले वन क्षेत्रमा आगलागीको जोखिम मूल्यांकन गरी पूर्वतयारीका उपायहरू अवलम्बन गर्नुपर्छ ।
५. कानुनी प्रबन्धः नेपाल सरकारले आगलागी नियन्त्रणका लागि विभिन्न कानुनी व्यवस्थाहरू लागू गरेको छ । तर ती कानुनहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयन आवश्यक छ । अग्नि सुरक्षा मापदण्डको कडाइका साथ पालना गरिनुपर्छ र उल्लङ्घन गर्नेहरूलाई कारबाही गरिनुपर्छ । विशेष गरी सार्वजनिक स्थल तथा औद्योगिक क्षेत्रहरूमा आगलागी नियन्त्रणसम्बन्धी नियमहरूको अनिवार्य पालना गरिनुपर्छ ।

अन्त्यमा,
आगलागी मानव जीवन, वातावरण, तथा आर्थिक स्रोत–साधनका लागि विनाशकारी हुन सक्छ । यसलाई नियन्त्रण गर्न सरकार, स्थानीय तह, नागरिक समाज र हरेक व्यक्तिले उत्तिकै जिम्मेवारीपूर्वक भूमिका निर्वाह गर्नुपर्छ । आगलागी रोकथामका लागि समुदायस्तरबाटै सचेतना फैलाउनु आवश्यक छ । सर्वसाधारण नागरिकले आफ्नो दैनिक जीवनमा केही सावधानी अपनाए मात्र पनि आगलागीको जोखिमलाई ठूलो मात्रामा घटाउन सकिन्छ । नेपालमा प्रायः दमकल सेवा ढिलो पुग्ने तथा आगलागी नियन्त्रणका अन्य संयन्त्रहरू कमजोर हुने भएकाले हरेक व्यक्तिले पूर्वतयारीको उपायहरू अवलम्बन गर्नु आवश्यक छ । आगलागी नियन्त्रणका उपायहरू अवलम्बन गर्दै सुरक्षित समाज निर्माण गर्न हामी सबै लाग्नुपर्छ । व्यक्तिगत सचेतना, सरकारी नीति, प्रविधिको प्रयोग, र समुदायको सक्रिय सहभागिताले मात्र आगलागी नियन्त्रण गर्न सकिन्छ । अतः ‘सावधानी नै आगलागी नियन्त्रण’ भन्ने अवधारणालाई आत्मसात् गरी हरेक नागरिकले यो अभियानमा सहभागी हुन आवश्यक छ ।

२०८१ चैत्र ३ गते प्रहार खबर साप्ताहिकमा प्रकाशित